ابرکوه نه تبعیدگاه است و نه زندان سکندر، نه جهنم دره است و نه آئینه عبرت. کسانی که چنین شوخی ها کرده اند، در حقیقت خواسته اند تاریخ، نام و آوازه آن را دست بیندازند؛ و به راستی اگر آگاهان ندانند که ابرکوه لااقل جزو کدام استان است و یا سابقه تمدن آن چه قدمتی دارد، در حقش احجاف کرده اند...

افسانه‌ها و داستان‌هايي درباره ابتداي حضور ابركوه 

درباره بوجود آمدن و قدمت ابركوه افسانه‌ها و داستان‌هايي نقل مي‌شود كه اغلب سند و مرجع علمي مقبولي ندارند ولي با توجه به آثار و ابنيه باقيمانده مي‌توان پي به قدمت زياد ابركوه پي‌برد. ولي تاريخ دقيق آنرا بايد در نوشته‌هاي پراكنده جستجو كرد. در كتاب «شناخت ابركوه و قدمت آن» از قول احمدبن حسين بن علي كاتب مولف كتاب تاريخ جديد يزد آمده زماني كه اسكندر كثه (يزد كنوني) به عنوان زندان قرار داد (يعني زماني كه تازه يزد را بنيان نهاد) نايبي براي خود در «ري» تعيين كرد كه از ايالات ابرقو-اصفهان-اصطخر-قم خراج به نزد وي مي‌فرستاد.

در صورت صحت اين گفته قدمت ابركوه نه تنها از يزد بيشتر است بلكه در آن زمان هم سنگ و هم رده ايالت اصفهان و اصطخر قلمداد مي‌شده است.

وجه تسمیه ابرکوه

از آنجا که این شهر ابتدا در پای کوه ساخته شده، آنرا «برِکوه» می گفتند (کنار کوه) که در گویش مردم به «ابرکوه» تبدیل شد و پس از ورود اسلام این نام نیز مانند بعضی نامهای دیگر در گویش عربی، کاف به قاف تبدیل و «ابرقو» خوانده شده است. نهایتا در سال 1350 این شهربه صورت رسمی «ابرکوه» نامیده شد. نام آن در منابع قدیم و جدید به صورت «ابرقو» «ابرکویه» «ابرقویه» «برقوه» و «درکوه» آمده است.

در کتاب آثار ایران درباره موقعیت جغرافیایی ابرکوه آمده:

در كتاب "آثار ايران"، نوشته آندره گدار فرانسوي درباره موقعيت جغرافيايي ابركوه آمده است: «ابرقو تقریبا در وسط راه استخر به یزد واقع است. بنابر روایت حمدالله مستوفی در ابتدا در پایان کوهی ساخته بوده اند و برکوه می گفتندش و بعد از آن بر صحرایی که اکنون هست این شهر کرده اند. شهری کوچک است. کسی که از راه سورمق یا دهبید بیاید هنوز هم در دامن کوهی سنگی که در صحرا جامانده است آثار شهر قدیم،‌و در کنار خرابه های عتیق، شهر جدید را که مستوفی اشاره می کند می بیند».

ابرقویی که در دشت واقع است از حیث آبادی شباهتی به ابرقوی عهد مغول ندارد بلکه در حقیقت میان آبادی کنونی او و ویرانه های اطرافش تفاوتی نیست، بنابر بعضی اقوال که بسیار متحمل هم است این شهر در حمله افغانها خراب شده است (1135 هجری). ولی علت حقیقی ویرانیش سابق بر هجوم افغان هاست. این شهر هم مثل بلاد بسیاری که پیش از این آباد و سر سبز بوده اند، بدرود حیات گفته یا بحال نزع افتاده است زیراکه تنها علت عمران این بلاد وقوع در سر راه تجارتی بوده و با انحراف تجارت رشته حیات آنها منقطع شده است، راه معروف کاروانی عهد مغول که از خلیج فارس تا دریای سیاه کشیده بود از هرز شروع و پس از عبور کرمان و یزد و سلطانیه و تبریز به سواحل دریای سیاه می رسید و ادویه چین و هند و نیل سوده و مشک و صمغ و اجناس ابریشمی و بنه کرمان و یزد و شیراز و سنگهای قیمتی را که شیراز و هرمز و سلطانیه بازار عمده آن محسوب می شد به اروپا می رسانید.

 علل از دست رفتن آوازه ابرکوه

ابرکوه نه تبعیدگاه است و نه زندان سکندر، نه جهنم دره است و نه آئینه عبرت. کسانی که چنین شوخی ها کرده اند، در حقیقت خواسته اند تاریخ، نام و آوازه آن را دست بیندازند؛ و به راستی اگر آگاهان ندانند که ابرکوه لااقل جزو کدام استان است و یا سابقه تمدن آن چه قدمتی دارد، در حقش احجاف کرده اند.

چطور ممکن است که یک ابرکوهی، در خارج از ابرکوه، عشق شورانگیز نسبت به وطنش را زیر پاگذارده و خود را ابرکوهی (ابرقویی) معرفی نمی کند؟ و چه شده است که قدمت چندین هزار ساله خود را با شهرهایی جدید عوض می کند. همانند تهران که دویست سال پیش دهکده ای بیش نبوده، یا شیراز که در ابتدا اردوگاه سپاه اسلام در زمان عمر بوده و یا آباده که تا مدتها پیش دهکده ای بوده و آن را آباده اقلید می گفتند و آبادی آن از آنجا بود که کریم خان زند برای ایجاد امنیت بیشتر در راه کاروان رو قلعه ای در آنجا بنا نمود تا امروز شهری شود که مدعی باشد که استحقاق پذیرفتن مرکزیت استانی را دارد.

و حال آنکه به خوبی همه می دانیم که در اولین تقسیمات کشوری در زمان رضاشاه ابرکوه پنجمین شهری بوده که شایستگی بخش شدن را داشته و سابقه بیش از 70 سال بخشداری آن آشکار است و اینکه در افواه مردم بیشتر به «شهر ابرکوه» «شهر ابرقو» معروف است. شاید به خاطر قدمت تمدن و شهرنشینی در این شهر باشد.

ما این مسئله را به شوخی رها نمی کنیم تا از سر آن آگاه شویم. باید دید چه تبلیغات سویی در مورد آن روا داشته اند و یا اینکه دیگر شهرها چه دارند که ابرکوه فاقد آن است.

در آینده به چندین دلیل واضح خواهیم پرداخت.

اولین مسئله کمبود بارندگی و خشکسالی های پی در پی، دوم شریان حیاتی راه کاروان رو جاده ابریشم، سوم کشف راه دریایی هند توسط دریانوردی به نام واسکودوگاما، چهارم حمله افغان ها که ضربه مهلکی را بر پیکر ابرکوه وارد آورد؛ و دلایلی دیگر...

باری موارد فوق که به آنها فعلا اشاره داشتیم دست به دست هم داده و ابرکوه را به حالت کم درآمد و بی رونقی سوق داده است. تا آنجا که گاهی آن را تحت حکومت یزد و گاهی اصفهان و مدت کمی هم کرمان و زمانی هم فارس قرار می دادند کار بدانجا رسید که چندین سال متوالی ابرکوه از داشتن حکومت محروم بود.

بهر حال ویژگی های فرهنگ و تمدن ابرکوه و پایه گذاران آن همواره نظر متفکران، مورخان، جهان گردان و باستان شناسان را از دیرگاه تا امروز به خود مشغول داشته و در راستای همین توجه پژوهشگران ملل جهان بوده که سازمان یونسکو این شهر را به سال 1354 خورشیدی به عنوان مرکز باستان شناسی و معماری خاورمیانه معرفی نمود...

منابع:

شریف. س. ع، 1345، " تاریخ و جغرافیای شهرستان آباده"، چاپخانه موسوی، تهران، صفحه 29

شمس اسفندآبادی. ح، 1380، "پایان نامه با من به ابرکوه بیائید"، انتشارات پاسارگاد، تهران، چاپ اول

کاتب یزدی، احمد بن معین بن علی،"تاریخ جدید یزد"، به کوشش ایرج افشار، 1345، انتشارات فرهنگ ایران زمین، تهران

 سوم بهمن نود و چهار خورشیدی